مکانیسم ماشه چیست و شامل چه تحریم‌هایی می‌شود؟

مکانیسم ماشه، ابزاری کلیدی در توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی که این روزها نام آن را بیش از هر زمان دیگری می‌شنویم! این مکانیزم در توافق موسوم به برجام گنجانده شده و به کشورهای طرف توافق این امکان را می‌دهد تا در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، به طور خودکار تحریم‌های سازمان ملل علیه کشورمان را بازگردانند. در واقع، مکانیسم ماشه در نظر گرفته شده تا ابزاری برای تحمیل فشارهای دیپلماتیک علیه ایران باشد. حال سوال اینجاست که عملکرد مکانیزم ماشه به چه صورت است؟ این مکانیزم چه تأثیری بر آینده فناوری هسته‌ای ایران دارد؟ چرا کشورهای اروپایی زمان فعلی را برای فعالسازی اسنپ‌بک انتخاب کرده‌اند؟ مکانیسم ماشه قادر است کدام تحریم‌ها را باز گرداند؟ با ما در این مقاله از بلاگ کیف پول من همراه باشید تا نگاه تحلیلی‌تری به پاسخ این سوالات داشته باشیم.

مکانیسم ماشه چیست؟

مکانیسم ماشه که در محافل رسمی خارجی از آن با نام «Snapback» یاد می‌شود، یک شرط مهم درج شده در توافق هسته‌ای برجام بوده که به کشورهای طرف توافق با ایران، این اجازه را می‌دهد تا در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، بتوانند تحریم‌های سازمان ملل را به طور فوری و خودکار علیه کشورمان برگردانند. مکانیسم ماشه به گونه‌ای طراحی شده که نیاز به هیچ‌گونه رأی‌گیری در شورای امنیت سازمان ملل نداشته و کشورهای حامی ایران (روسیه و چین) امکان استفاده از حق وتو برای کنار گذاشتن آن را ندارند. در واقع، برخلاف فرآیند معمول شورای امنیت سازمان ملل که کشورهای دارای حق وتو (آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین و روسیه) می‌توانند از حق خود برای کنار گذاشتن یک طرح استفاده کنند، بازگشت تحریم‌های با استفاده از مکانیسم ماشه نیازی به موافقیت تمام اعضای شورا ندارد! این مکانیزم با هدف حفظ فشار بر ایران (در صورت نقض تعهدات هسته یا عدم همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)) طراحی شد. علت گنجانده شدن شرط مکانیسم ماشه در برجام نیز به این دلیل بود که در آن ایام، کشورهای طرف توافق (به‌ویژه آمریکا و سه کشور اروپایی) به دنبال یک روش سریع و غیرقابل اجتناب برای مقابله با نقض احتمالی تعهدات از سوی ایران بودند. با چنین اوصافی، هیچ کشوری قادر به جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها نخواهد بود و این بازگشت بدون نیاز به مذاکرات طولانی به مرحله اجرا در می‌آید.

شرایط فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران

مکانیسم ماشه فقط در صورت بروز شرایط خاصی فعال می‌شود که بخش اعظم آن به نقض توافق از سوی ایران مرتبط است. برخی از این شرایط به شرح زیر هستند:

• نقض تعهدات هسته‌ای ایران: اگر ایران به هر دلیلی از مفاد برجام تخطی کند (نظیر قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم به میزان بالاتر از حد مجاز و نقض تعهدات مرتبط با محدودیت‌های فعالیت‌های هسته‌ای)، این نقض تعهد می‌تواند به فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران منجر شود.
• عدم رعایت تعهدات مربوط به شفافیت در فعالیت هسته‌ای: ایران طبق مفاد برجام موظف به همکاری کامل با آژانس انرژی اتمی است و همواره باید اجازه دسترسی به تأسیسات هسته‌ای خود را به بازرسان آژانس بدهد.

در حال حاضر سه کشور اروپایی انگلیس، آلمان و فرانسه با این ادعا که ایران از تعهدات درج شده در برجام تخطی کرده، اقدام به فعال‌سازی مکانیزم ماشه کرده‌اند؛ ادعایی که ریشه در رفتار مخرب رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و گزارش نادرست او دارد. گزارشی که دستاویزی برای حمله اسرائیل و آمریکا به ایران شد. بعد از ماجرای حمله اسرائیل به ایران بود که مجلس ایران تصمیم به تعلیق همکاری با آژانس گرفت.

چه کشورهایی می‌توانند مکانیسم ماشه را فعال کنند؟

کشورهای طرف مقابل ایران در توافق برجام همگی از اختیار کامل برای فعالسازی مکانیزم ماشه برخوردار هستند. البته آمریکا به دلیل خروج از برجام این امکان را ندارد و در صورتی می‌تواند با استناد به این شرط تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران بازگرداند که مجدداً به توافق برجام برگردد.

تحریم‌های بازگشتی علیه ایران با فعال شدن مکانیسم ماشه

بعد از فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تمام تحریم‌های سازمان ملل، ایران با مجموعه‌ای از محدودیت‌ها مواجه خواهد شد؛ محدودیت‌هایی که می‌تواند تأثیرات عمیقی بر اقتصاد و توان تجاری کشور داشته باشد. به طور کلی، تحریم‌هایی که با فعال شدن مکانیسم ماشه مجدداً اعمال خواهند شد به شرح زیر هستند:

تحریم‌های مرتبط با فناوری هسته‌ای

یکی از محدودیت‌های اصلی، توقف کامل غنی‌سازی اورانیوم فراتر از حد مجاز تعیین‌شده در برجام است. در نتیجه، ایران مجبور خواهد شد که کلیه فعالیت‌های غنی‌سازی خود را به سطح قبل از توافق برجام برگرداند. از طرفی، تمامی فعالیت‌ها و قراردادهای مرتبط با تولید و انتقال مواد هسته‌ای نظیر تأمین مواد اولیه برای برنامه هسته‌ای، به طور کامل محدود خواهد شد. چنین محدودیت‌هایی می‌تواند منجر به توقف کامل یا تأخیر در توسعه برنامه هسته‌ای ایران شود.

تحریم‌های مرتبط با حوزه تسلیحات نظامی

یکی از کلیدی‌ترین اثرات بازگشت تحریم‌ها با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بازگشت ممنوعیت تسلیحاتی است. این تحریم‌ها موانع بسیار جدی در حوزه خرید و فروش سلاح‌های سنگین، تجهیزات نظامی پیشرفته نظیر هواپیماهای جنگی و سیستم‌های موشکی ایجاد خواهد کرد. برخی از کارشناسان خارجی معتقد هستند که با بازگشت این تحریم‌ها، محدودیت‌های خوبی در زمینه توسعه موشک‌های بالستیک نیز ایجاد خواهد شد و مانع از افزایش توانمندی ایران در حوزه تولید موشک‌ها می‌شود.

تحریم‌های مالی و اقتصاد

با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، دارایی‌های مالی ایران در سطح بین‌المللی مسدود خواهد شد و تحریم‌ها مانع از انجام تراکنش‌های مالی و انتقال پول به ایران می‌شود. بانک‌ها و مؤسسات مالی خارجی از هرگونه همکاری مالی با ایران خودداری خواهند کرد؛ موضوعی که می‌تواند به شدت بر تعاملات ایران با سایر کشورها تأثیر منفی بر جای بگذارد. از طرفی با فعال شدن مکانیسم ماشه محدودیت‌هایی نیز در زمینه صادرات نفت و گاز اعمال خواهد شد؛ چراکه کشورها به دلیل تهدیدات مربوط به تحریم‌های ثانویه، از برقراری تعامل تجاری با ایران خودداری خواهند کرد.

واکنش ایران به فعال شدن مکانیسم ماشه چه خواهد بود؟

فعال شدن مکانیسم ماشه و مهلت 1 ماهه تا برگشتن تمامی تحریم‌ها موجب شده تا ایران به طور جدی، گزینه‌هایی را برای پاسخ به این فشارها بررسی کند. با توجه به تأثیرات تحریم‌های برگشتی بر اقتصاد و معیشت مردم، فعال شدن مکانیسم ماشه مطمئناً واکنش‌های خاصی از سوی مقامات ایرانی به همراه خواهد داشت. البته ممکن است برخی از اقدامات موجب افزایش تنش‌های بین‌المللی شده و موقعیت ایران را پیچیده‌تر کند.

به طور کلی، ایران ممکن است به شیوه‌های زیر در برابر فعال شدن مکانیسم ماشه واکنش نشان دهند:

• انتشار بیانیه‌های تهدیدآمیز: مقامات ایرانی (به‌ویژه مقامات بلندپایه امنیتی) با تأکید بر حق غنی‌سازی اورانیوم با هدف تولید انرژی صلح‌آمیز، به دنیا اعلام کرده‌اند که در صورت بازگشت تحریم‌ها ایران این حق را برای خود محفوظ می‌داند که غنی‌سازی را ادامه دهد. این بیانیه‌ها عمدتاً به دلیل تقویت موقعیت ایران در مذاکرات آتی منتشر و ابزاری برای مقابله با افزایش فشارها هستند.
• افزایش فعالیت‌های هسته‌ای: یکی از گزینه‌های عملی موجود در برابر فعال شدن مکانیسم ماشه، تسریع فعالیت‌های هسته‌ای و افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم است. این اقدام می‌تواند به خوبی نارضایتی ایران از عدم پای‌بندی طرف‌های غربی به تعهدات خود در توافق هسته‌ای را نشان و ابزاری برای افزایش فشار بر آن‌ها باشد.
• مذاکرات فشرده با کشورهای دوست: ایران به طور پیوسته تلاش می‌کند تا از حمایت کشورهای مخالف تحریم نظیر چین و روسیه بهره‌برداری کند. این دو کشور یاد شده می‌توانند مانع از انجام اقدامات جدید علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل شوند و در راستای منافع ایران در سطح بین‌المللی از کشورمان دفاع کنند.

تهدید ایران به خروج از پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای با فعال شدن SnapBack

یکی از تهدیدات اصلی تهران برای مقابله با تصمیم فعال شدن مکانیسم ماشه، خروج از پیمان NPT است. این تهدید بعد از ارسال نامه سه کشور اروپایی به شورای امنیت سازمان ملل برای فعالسازی مکانیسم ماشه، در دستور کار مقامات ایرانی قرار گرفته است. ایران معتقد است که در صورت افزایش فشارها و سرپیچی طرف‌های غربی از تعهدات خود، توافق NPT دیگر برای کشور ما قابل قبول نخواهد بود. از دیدگاه ایران، این پیمان باید تضمین‌کننده دسترسی کشورها به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز باشد و اگر چنین تضمینی وجود ندارد؛ چرا ایران باید به آن پایبند باشد؟! البته ایران همواره تأکید کرده که هدف کشور از برنامه هسته‌ای، تولید سلاح نبوده و فقط به دنبال بهره‌ برداری از انرژی هسته‌ای برای مصارف صلح‌آمیز است؛ اما با وجود شرایط فعلی که کشور هم در شرایط جنگی بوده و هم با افزایش فشارهای بین‌المللی مواجه است، احتمال تغییر دکترین هسته‌ای و حرکت به سمت تولید سلاح هسته‌ای وجود دارد. ایران معتقد است که حق غنی‌سازی اورانیوم جزء حقوق مسلم کشور تحت پیمان NPT است و کشور باید قادر به ادامه دادن فعالیت‌های هسته‌ای خود باشد. این دیدگاه موجب شده تا ایران تحت هیچ شرایطی از حق غنی‌سازی خود نگذرد و همواره از آن برای تولید انرژی هسته‌ای کمک بگیرد. البته حرکت ایران به سمت تولید سلاح هسته‌ای می‌تواند تنش‌ها را بیشتر کرده و چالش‌های جدیدی برای منطقه ایجاد کند.

آثار سیاسی و دیپلماتیک فعال شدن مکانیسم ماشه

فعال شدن مکانیسم ماشه فقط دارای تأثیرات اقتصادی و هسته‌ای نیست، بلکه دارای ابعاد سیاسی قابل توجهی بوده که می‌تواند روابط ایران با سایر کشورها و حتی امنیت منطقه را تحت تأثیر قرار دهد. کشور چین همواره یکی از شرکای راهبردی تجاری ایران بوده که در حوزه انرژی و واردات نفت با ایران همکاری دارد. فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند پکن را در برابر کشورهای غربی و به‌ویژه آمریکا قرار دهد و به همین دلیل است که چین اخیراً به دنبال راه‌حلی برای این معضل بوده است. مسکو نیز مدت‌هاست که در تلاش است تا خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی در معادلات جهانی معرفی کند. روسیه در سال‌های اخیر روابط نزدیکی در حوزه نظامی و انرژی با ایران داشته و در صورتی که فعال شدن مکانیسم ماشه به امنیت منطقه‌ای و منافع روسیه آسیب برساند، قطعاً به مقابله با آن خواهد پرداخت. از طرفی با فعال شدن این مکانیسم، روابط ایران با سه کشور اروپایی آلمان، انگلیس و فرانسه تیره‌تر خواهد شد. غرب و در رأس آن‌ها ایالات متحده با اتخاذ تدابیر دیپلماتیک به دنبال انزوای بیشتر ایران در سطح بین‌المللی خواهند بود. با این اقدامات، سیاست منطقه‌ای ایران نیز پویاتر خواهد شد و تلاش خواهد کرد تا روابط خود با شبه‌نظامیان منطقه‌ای در عراق، سوریه، یمن و لبنان تقویت کند؛ موضوعی که احتمالاً درگیری‌های منطقه‌ای را افزایش خواهد داد. در نتیجه، خاورمیانه با بحران‌های امنیتی جدیدی روبه‌رو خواهد شد که دارای تبعات سنگینی برای غربی‌ها و کشورهای حامی آن‌هاست.

مکانیسم ماشه؛ ابزاری برای تشدید بحران در خاورمیانه!

مکانیسم ماشه با بازگرداندن فوری تحریم‌ها فشار زیادی به ایران وارد می‌کند و مطمئناً به شکلی کاملاً مستقیم بر روابط ایران با کشورهای بزرگ جهان تأثیر خواهد گذاشت. هرچند که به اعتقاد طرف‌های غربی، مهلت 1 ماهه تا فعال شدن SnapBack می‌تواند فرصتی برای مذاکره و بازسازی اعتماد میان طرفین فراهم کند؛ اما به اعتقاد کارشناسان همزمان شدن آن با احتمال شروع حملات جدید اسرائیل علیه ایران، این موضوع می‌تواند به تشدید بحران هسته‌ای و افزایش تنش‌های نظامی بینجامد. در وضعیت کلی، با ارسال نامه فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی سه کشور اروپایی، ایران نیز این کشورها را به خروج از NPT تهدید کرده است! حال به نظر شما در ماه‌های آتی چه رویدادهایی در انتظار ایران است و آیا توافقی حاصل خواهد شد؟ نظرات خود را برای ما بنویسید.