قرارداد آتی کالا را باید یکی از ابزارهای مهم در حوزه سرمایه‌گذاری و پوشش ریسک به شمار آورد. این قرارداد به طرفین معامله اجازه می‌دهد تا کالای مشخصی را در آینده و با قیمتی که امروز توافق شده، مورد معامله قرار دهند. البته نحوه تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا مسئله مهمی است که نباید از آن غافل شد؛ چراکه هر قرارداد آتی لزوماً به تحویل کالا ختم نمی‌شود! بسیاری از قراردادهای آتی، پیش از سررسید بسته می‌شوند و به جای تحویل فیزیکی، تسویه نقدی صورت می‌پذیرد.
شناخت دقیق مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا مانع از مواجهه با ریسک‌های ناخواسته خواهد شد و به معامله‌گران در انتخاب استراتژی صحیح معاملاتی نیز کمک می‌کند. با توجه به محبوبیت معاملات فیوچرز، ما این مقاله از بلاگ کیف پول من را به بررسی مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا اختصاص داده‌ایم؛ پس با ما همراه باشید.
چرا مرحله تسویه قرارداد آتی مهم است؟
قرارداد آتی کالا را باید نوعی توافق به شمار آورد که در آن طرفین معامله (خریدار و فروشنده) توافق می‌کنند تا کالایی مشخص را در زمان و قیمت معین در آینده معامله کنند. در نتیجه آنچه یک قرارداد فیوچرز را به معامله کامل تبدیل می‌کند، مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا است. منظور از تسویه در قرارداد آتی کالا، پایان دادن به قرارداد از طریق جبران مابه‌التفاوتقیمت یا انتقال کالا است. این مرحله به 3 دلیل دارای اهمیت قابل توجهی است:
- موجب شفافیت و نظم در بازارهای فیوچرز و آتی می‌شود.
- امکان مدیریت ریسک را برای فعالان بازار فراهم می‌آورد.
- از بروز ریسک نکول و عدم انجام تعهدات جلوگیری می‌کند.
برای درک بهتر ماجرا به این مثال توجه کنید: کشاورزی که نگران کاهش قیمت محصول در فصل برداشت است، با قرارداد آتی می‌تواند فروش با قیمت مشخصی را برای محصولات خود تضمین کند و مانع از ورود ضرر شود. در طرف دیگر ماجرا نیز شخص خریدار ممکن است با هدف کسب سود از تغییرات قیمتی وارد این قرارداد می‌شود؛ اما در نهایت این اشخاص باید مراحل تسویه و تحویل کالا قرارداد آتی را به درستی انجام دهند تا معامله تکمیل شود.
به بیان ساده‌تر بدون وجود مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا، این قرارداد ناقص باقی می‌ماند و ریسک‌های معاملاتی قابل توجهی را برای طرفین قرارداد به همراه خواهد داشت.
انواع روش‌های تسویه در بازار آتی کالا
در بازار قراردادهای آتی کالا با دو روش اصلی برای تسویه قرارداد مواجه هستیم که هر دو بستری را فراهم می‌آورند تا معامله‌گران بتوانند تعهدات قراردادی خود را به پایان برسانند. این دو روش اصلی به شرح زیر هستند:
- تسویه نقدی (Cash Settlement): در این روش از تسویه قرارداد آتی کالا، خبری از تحویل فیزیکی نبوده و تفاوت قیمت قرارداد و قیمت نهایی در سررسید به صورت نقدی پرداخت می‌شود. یعنی طرفین قرارداد به جای مبادله کالا، فقط سود و زیان ناشی از تغییرات قیمت را دریافت یا پرداخت می‌کنند. این شیوه عمدتاً در قراردادهای آتی شاخص سهام، برخی کالاها و نرخ بهره کاربرد دارد؛ یعنی دقیقاً جایی که تحویل فیزیکی منطقی و عملی نیست؛ به عنوان مثال، در قراردادهای فیوچرز شاخص S&P 500، معامله‌گر به جای خرید و فروش سهام واقعی، در پایان قرارداد مبلغ مابه‌التفاوت را دریافت یا پرداخت می‌کند.
- تحویل فیزیکی (Physical Delivery): در این روش از تسویه قرارداد آتی کالا، فروشنده موظف است کالای تعیین شده در مفاد قرارداد را در تاریخ تسویه به خریدار تحویل دهد. این شیوه عمدتاً در بازار کالاهایی مثل گندم، طلا، نفت و فلزات کاربرد دارد که در آن خریداران به کالا نیاز واقعی دارند؛ به عنوان مثال، در قراردادهای آتی نفت خام در صورت عدم بستن موقعیت، تحویل واقعی بشکه‌های نفت به خریدار انجام می‌پذیرد.
انتخاب شیوه تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا به نوع قرارداد، کالا و هدف معامله‌گر بستگی دارد. در جدول زیر می‌توانید دو شیوه معرفی شده را بهتر با یکدیگر مورد مقایسه قرار دهید:
تحویل فیزیکی | تسویه نقدی | |
مناسب برای | کالاهای واقعی با نیاز تحویل فیزیکی | قراردادهای مالی و کالاهای غیرقابل تحویل |
نیاز به جابه‌جایی کالا | دارد | ندارد |
پیچیدگی فرآیند | پیچیده و زمان‌بر | ساده‌تر |
هزینه‌های لجستیکی | شامل حمل، بیمه و انبارداری | بسیار کم |
تسویه نقدی یکی از رایج‌ترین شیوه‌های پایان دادن به قرارداد آتی بوده که مراحل و روند آن به شرح زیر است:
- تعیین قیمت تسویه نهایی: در تاریخ انقضای قرارداد آتی، قیمت نهایی تسویه متناسب با قوانین بازار و قرارداد تعیین می‌شود. عموماً این قیمت بر مبنای میانگین قیمت‌های پایانی یا قیمت شاخص مربوط به دارایی پایه در زمان سررسید، معین شده است. توجه داشته باشید که تمامی محاسبات موجود درباره سود و زیان براساس این قیمت انجام خواهد گرفت.
- مقایسه قیمت تسویه نهایی با قیمت ورود به معامله: قیمت تسویه نهایی قرارداد آتی با قیمت اولیه‌ای (قیمت خرید یا فروش) که معامله‌گر با آن وارد قرارداد شده مورد مقایسه قرار می‌گیرد تا میزان تغییر ارزش قرارداد مشخص شود.
- محاسبه سود و زیان: با در نظر گرفتن تفاوت موجود میان قیمت تسویه و قیمت ورود، سود یا زیان تریدر محاسبه خواهد شد. حال اگر قیمت تسویه بیشتر از قیمت خرید باشد، در این حالت معامله‌گر موقعیت خرید (Long) سود خواهد کرد و بالعکس.
- واریز یا برداشت وجه از/به حساب مشتری: پس از محاسبه میزان سود و زیان، مبلغ معادل به حساب تریدر واریز یا از آن کسر می‌شود. این پرداخت‌ها معمولاً از سوی نهادهای تسویه مرکزی نظیر اتاق پایاپای صورت می‌پذیرد تا از صحت و امنیت معاملات اطمینان حاصل شود. این اتاق پایاپای نقش واسطه را میان خریدار و فروشنده ایفا می‌کند و مسئول تضمین پرداخت‌ها، انجام تسویه‌های مالی و کاهش ریسک نکول طرفین است.
در بحث بررسی مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا باید توجه داشته باشید که تاریخ انقضای قرارداد که همان زمان سررسید انجام تعهدات قراردادی است، نقش اصلی را در تسویه نقدی ایفا می‌کند؛ چراکه قیمت تسویه نهایی در این تاریخ مشخص شده و مبنای تسویه را شکل داده است. طبیعتاً تغییرات ناگهانی قیمت در روز سررسید و انقضا قرارداد آتی تأثیرات مستقیمی بر میزان سود و زیان طرفین قراردادی خواهد داشت.
چه زمانی تسویه نقدی در قرارداد آتی ترجیح داده می‌شود؟
یکی از موضوعاتی که در مقایسه مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا ممکن است ذهن کاربران را به خود مشغول سازد، این است که چرا معامله‌گران به سراغ استفاده از شیوه تسویه نقدی برا پایان دادن به تعهدات قراردادی می‌روند؟ در پاسخ به این سوال می‌توان 3 دلیل اصلی و مهم اشاره کرد:
- کاربرد در سفته‌بازی و معاملات کوتاه‌مدت: آن دسته از تریدرهایی که به دنبال کسب سود سریع و انجام سرمایه‌گذاری‌ها و فعالیت‌های کوتاه‌مدت در بازار هستند، ترجیح می‌دهند با تسویه نقدی وارد معاملات فیوچرز شوند؛ چراکه این شیوه، پیچیدگی‌های موجود در روش تحویل فیزیکی کالا را حذف می‌کند و بر تغییرات قیمتی و روند بازار متمرکز است.
- حذف نیاز به حمل‌ونقل و انبارداری: تسویه نقدی این امکان را برای معامله‌گران فراهم می‌آورد تا بدون نیاز به تحویل فیزیکی کالا، قراردادهای خود را تسویه نمایند. این ویژگی موجب حذف مشکلات و هزینه‌های مرتبط با حمل‌ونقل، نگهداری کالا و انبارداری خواهد شد.
- کاهش ریسک نکول: تسویه نقدی در قرارداد آتی کالا موحب کاهش ریسک نکول (عدم تحویل کالا) طرف مقابل شده و هزینه‌هایی مثل بیمه را حذف می‌کند؛ در نتیجه، با کارایی و اطمینان بیشتری در بازار معاملات آتی مواجه خواهیم بود.
مراحل تحویل فیزیکی در قرارداد آتی کالا
تحویل فیزیکی روش دیگری از تسویه و پایان به تعهدات قراردادی در معاملات فیوچرز است که در آن با تحویل واقعی کالای مورد معامله در قرارداد آتی از سوی فرشونده به خریدار مواجه هستیم. فرآیند و مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا به ترتیب عبارت است از:
- ثبت آمادگی تحویل فیزیکی از سوی فروشنده: فروشنده در قرارداد آتی کالا، هنگامی که قصد دارد موقعیت خود را با تحویل فیزیکی کالا ببندد، باید آمادگی خود برای انجام چنین کاری را به بورس اعلام کند. این اعلام به بورس موجب می‌شود تا مراحل بعدی تسویه قرارداد آتی آغاز شود.
- تخصیص موقعیت‌های تحویل از سوی بورس: بورس کالا بعد از دریافت اعلام آمادگی فروشنده، موقعیت‌های تحویل را به فروشندگان تخصیص می‌دهد تا فرآیند تحویل به شکل سازمان‌یافته انجام پذیرد و از بروز تداخل در تحویل کالاها جلوگیری شود.
- صدور حواله تحویل یا قبض انبار استاندارد: یکی از مراحل مهم تحویل فیزیکی در قرارداد آتی، صدور حواله تحویل یا قبض انبار معتبر بوده که این مدرک ثابت‌کننده مالکیت کالا است و تضمین می‌کند که کالای موردنظر برای انتقال به شکل قانونی و استاندارد آماده است.
- انتقال مالکیت کالا به خریدار: پس از صدور قبض انبار و حواله، مالکیت کالا به خریدار انتقال پیدا می‌کند و تسویه فیزیکی تکمیل می‌شود. خریدار، کالا را در انبار بورس کالا تحویل می‌گیرد یا باید آماده دریافت مستقیم از محل تحویل باشد.
نکته مهم: در شیوه تحویل کالا از انبار بورس، کالا پس از صدور قبض انبار و تأیید بورس، در محل انبار به خریدار تحویل داده می‌شود. در اینجا سپرده کالایی به عنوان یک نهاد امانت‌دار کالا، تضمین می‌کند که کالا تا زمان تحویل به خریدار به شکل امن نگهداری شده و فرآیند تحویل نیز به درستی انجام می‌شود؛ اما در تحویل مستقیم، کالا مستقیماً از تولیدکننده به خریدار انتقال پیدا می‌کند و این روش نیاز به هماهنگی بیشتر میان طرفین دارد.
چه زمانی تحویل فیزیکی در قرارداد آتی ترجیح داده می‌شود؟
تحویل فیزیکی در قرارداد آتی زمانی اهمیت پیدا می‌کند که تحویل واقعی کالا برای طرفین معامله یک ضرورت باشد. در ادامه نگاه دقیق‌تری به مواردی می‌اندازیم که تحویل فیزیکی در آن‌ها به اولویت تبدیل شده است:
- کاربرد در کالاهای کشاورزی، انرژی و فلزات: در بازار کالاهای فیزیکی مثل گندم، ذرت، مس، نفت و گاز، تحویل فیزیکی را باید بخش جدایی‌ناپذیر قراردادهای فیوچرز به شمار آورد. این کالاها به شکل واقعی میان طرفین معامله منتقل می‌شوند و تسویه نقدی در آن‌ها راه ندارد.
- نیاز تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان نهایی و صنایع: دریافت و تحویل واقعی محصول در زمان مشخص برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان کالا بسیار حیاتی است. آن‌ها با کمک قرارداد آتی و شیوه تسویه تحویل فیزیکی، نیازهای واقعی خود به مواد اولیه و کالاهای نهایی را برطرف می‌سازند.
به یاد داشته باشید که شیوه تسویه تحویل فیزیکی در قرارداد آتی کالا به فعالان بازار این امکان را می‌دهد تا قیمت کالا را از قبل تثبیت کرده و از ریسک نوسانات بازار بکاهند. این مسئله در برنامه‌ریزی‌های مالی و عملیاتی شرکت‌ها و کسب‌وکارهای مختلف بسیار حائز اهمیت است.
نکات کلیدی در مدیریت بهتر فرآیند تسویه و تحویل قرارداد آتی
در تمامی مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا نباید از مدیریت هوشمندانه و آگاهانه فرآیند تسویه غافل شد. با رعایت نکات زیر می‌توانید ریسک‌ها را تا حد قابل توجهی کاهش داده و سطح سودآوری معاملات خود را ارتقا دهید:
بررسی دقیق شرایط بازار پیش از سررسید قرارداد | روند بازار و قیمت‌ها در ایام نزدیک به تاریخ انقضا قرارداد آتی کالا ممکن است با تغییرات غیرمنتظره و گاهاً شدیدی مواجه شوند. بررسی پیوسته شرایط بازار و کسب اطلاع دقیق از رویدادهای اقتصادی و سیاسی می‌تواند به شما درباره نگهداری یا بستن موقعیت معاملاتی کمک کند. |
آگاهی دقیق از مشخصات هر قرارداد فیوچرز | هر قرارداد آتی و فیوچرز، دارای ویژگی‌های مشخصی نظیر تاریخ سررسید، نوع تسویه (نقدی یا تحویل فیزیکی) و اندازه قرارداد است. بررسی دقیق این مشخصات موجب می‌شود تا بتوانید در زمان مناسب تصمیم‌گیری کنید و از بروز اشتباهات احتمالی جلوگیری نمائید. |
تصمیم‌گیری به موقع برای نگهداری موقعیت یا خروج از آن | بسیار مهم است که قبل از رسیدن به زمان سررسید و پایان قرارداد، متناسب با تحلیل بازار و اهداف معاملاتی خود درباره این که باید موقعیت خود را حفظ کنید یا آن را تسویه نمائید، تصمیم‌گیری کنید. تأخیر در انجام این تصمیم‌گیری می‌تواند به مواجهه با ضررهای سنگین و غیرمنتظره منجر شود. |
استفاده از ابزارهای مدیریت ریسک مثل تعیین حد ضرر | بازارهای آتی نیز نوسانات زیادی را تجربه می‌کنند و استفاده از ابزارهایی مثل حد ضرر و سایر ابزارهای کنترل ریسک، این امکان را برای شما فراهم می‌کند تا در مواجهه با تغییرات ناگهانی قیمت، دامنه ضررهای احتمالی را محدود کرده و به موقع از معاملات خارج شوید. |
چالش‌ها و ریسک‌های مرتبط با مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا
مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا عاری از چالش و ریسک نیست. آشنایی با این چالش‌ها به شما کمک می‌کند تا مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا را به درستی مدیریت کنید. چالش‌ها و ریسک‌های موجود درباره مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا به شرح زیر هستند:
- مشکلات مالیاتی و گزارش‌دهی در تسویه نقدی: تسویه نقدی در برخی از کشورها مثل ایالات متحده با قوانین خاص مالیاتی مواجه است که این مسئله بر پیچیدگی محاسبه و گزارش سود و زیان معامله افزوده است. معامله‌گران باید با قوانین مالیاتی آشنا باشند تا بدین شکل مانع از بروز مشکلات مالیاتی شوند.
- نوسانات شدید قیمت در روزهای نزدیک به سررسید قرارداد: در روزهای پایانی قرارداد، این احتمال که بازار ممکن است با نوسانات شدید قیمتی مواجه شود، چندان دور از انتظار نیست. این نوسانات می‌توانند تفاوت موجود میان قیمت معامله اولیه و قیمت تسویه نهایی را تا حد قابل توجهی افزایش دهند.
- ریسک‌های احتمالی در تحویل فیزیکی: اختلاف نظر درباره کیفیت و استاندارد کالا، تأخیر در زمان تحویل کالا و عدم تطابق کمیتی، شرایط و نوع کالا با توجه به مفاد قرارداد، از جمله مواردی بوده که می‌تواند به اختلافات و دعاوی حقوقی منجر شود.
- احتمال دستکاری قیمت تسویه در بازارهای با عمق کم: در قراردادهای آتی با قدرت نقدشوندگی پایین، برخی از معامله‌گران با انجام معاملات کلان و هماهنگ، تلاش می‌کنند تا قیمت تسویه نهایی را دستکاری کنند. این موضوع موجب تحریف قیمت‌ها و ایجاد ریسک‌های غیرمنتظره خواهد شد.
افزایش سود معاملات فیوچرز با مدیریت صحیح مراحل تسویه و تحویل
داشتن تسلط کامل و کافی به مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا، موجب تصمیم‌گیری بهتر و دقیق‌تر در معاملات فیوچرز خواهد شد. در صورتی که هدف شما از انجام چنین معامله‌ای کسب سود از نوسانات قیمتی بوده و نیازی به دریافت فیزیکی کالا ندارید، تسویه نقدی بهترین انتخاب برای شما خواهد بود. حال اگر به دنبال تأمین کالای مورد نیاز برای مصرف و تثبیت قیمت خرید در آینده هستید، می‌توانید از شیوه تحویل فیزیکی در قرارداد آتی کالا بهره‌مند شوید.
ناگفته نماند که اگر درباره مراحل تسویه و تحویل قرارداد آتی کالا سوالی دارید که پاسخ آن را در مطالب فوق پیدا نکرده‌اید، می‌توانید سوال خود را در بخش نظرات با ما در میان بگذارید تا کارشناسان در کوتاه‌ترین زمان ممکن به سوال شما پاسخ دهند.
