علوم غیرمتمرکز (DeSci) نوعی حرکت نوآورانه در حوزه تحقیقات علمی بوده که با کمک فناوری بلاکچین، دسترسی آزاد و همکاری‌های جهانی را در پژوهش‌ها و تحقیقات علمی امکان‌پذیر می‌کند. به اعتقاد کارشناسان، سیستم سنتی علمی به دلیل هزینه بالا در دسترسی به مقالات، محدودیت‌های همکاری میان محققان در نقاط مختلف جهان و همچنین فرآیندهای پیچیده تأمین مالی با مشکلات متعددی مواجه است.
این مشکلات موجب شده تا این روزها توجه محققان به مفهوم جدیدی به نام علوم غیرمتمرکز (Decentralized Science) جلب شود؛ اما منظور از علوم غیرمتمرکز چیست؟ چه مزایایی در مقایسه با سیستم سنتی تحقیقات علمی دارد؟! چگونه DeSci به دموکراتیک‌تر شدن فضای تحقیقات علمی کمک می‌کند؟ با ما در این مقاله از بلاگ کیف پول من همراه باشید تا پاسخ جامع این سوالات را مورد بحث و بررسی قرار دهیم.
منظور از علوم غیرمتمرکز چیست؟
علوم غیرمتمرکز که اختصاراً از آن با نام DeSci یاد می‌شود، یک جنبش نوآورانه در حوزه انجام تحقیقات علمی بوده که به دنبال تمرکززدایی از فرآیند تولید، انتشار و اعتبارسنجی دانش علمی است. در سیستم سنتی، دسترسی به داده‌ها و منابع تحقیقاتی محدود و به تصمیم‌گیری در مؤسسات و کمیته‌های مرکزی وابسته است؛ این درحالیست که علوم غیرمتمرکز با بهره‌گیری از فناوری بلاکچین بستری را برای دسترسی آزاد و مشارکت جامعه علمی جهانی در تحقیقات فراهم کرده است.
در این حرکت بی‌نظیر، با فناوری‌های زیر سروکار خواهیم داشت:
بلاکچین | از شبکه بلاکچین برای ثبت دائمی داده‌ها و نتایج تحقیقات استفاده می‌شود تا بدین ترتیب آن‌ها را از هرگونه خطر تغییر و دستکاری مصون نگه دارند. |
قرارداد هوشمند | قراردادهای هوشمند در حوزه علوم غیرمتمرکز مسئولیت مدیریت خودکار فرآیندهایی نظیر تخصیص بودجه، توزیع پاداش و بررسی اعتبار را برعهده دارند. |
NFTهای مالکیت فکری (IP-NFTs) | این توکن‌های NFT با ارائه مالکیت مستقیم به محققان برای آثار و داده‌های خود، امکان کسب درآمد به صورت شفاف و غیرمتمرکز را فراهم می‌کنند. |
سازمان‌های خودگران غیرمتمرکز (DAO) | مسئولیت هدایت تصمیم‌گیری‌های جمعی، مدیریت پروژه‌های علمی و تخصیص بودجه به صورت دموکراتیک و کاملاً شفاف برعهده سازمان‌های خودگران غیرمتمرکز (DAO) قرار گرفته است. |
به طور خلاصه، هدف اصلی علوم غیرمتمرکز (DeSci) چیزی جز دموکراتیزه کردن علوم و پژوهش‌ها، حذف موانع سنتی و همچنین ارائه فضایی برای محققان و نوآوران برای اشتراک ایده‌ها، داده‌ها و دستاوردها (بدون توجه به محدودیت‌های جغرافیایی و ساختاری) نیست.
چرا DeSci محبوبیت زیادی در میان محققان کسب کرده است؟
سیستم سنتی تحقیقات علمی با وجود دستاوردهای چند دهه اخیر، همچنان با چالش‌های جدی در حوزه ساختار و عملیات مواجه است و همین موضوع موجب شده تا محققان حرکت به سمت علوم غیرمتمرکز (DeSci) را بهترین راه‌حل برای افزایش بهره‌وری و دسترسی گسترده به دانش بدانند. به طور کلی، محدودیت‌ها و چالش‌های موجود در سیستم سنتی تحقیقات علمی عبارت‌اند از:
- متمرکز بودن: در سیستم سنتی، دسترسی به بودجه و انتشار تحقیقات صرفاً در انحصار کمیته‌ها، انتشارات و دانشگاه‌ها قرار دارد. این سطح از تمرکز موجب محدود شدن فرصت‌ها، کاهش تنوع ایده‌ها و اولویت‌دهی به نام و اعتبار مؤسسات می‌شود.
- مالکیت فکری و انگیزه‌های مالی: کنترل حقوق مالکیت فکری توسط ناشران و مؤسسات موجب می‌شود تا محققان نتوانند به صورت آزادانه یافته‌ها و دادها را به اشتراک بگذارند یا از آن‌ها برای کسب درآمد شفاف استفاده کنند؛ موضوعی که در بلندمدت می‌تواند موجب محدودتر شدن سطح خلاقیت و انگیزه محققان شود.
- شفاف نبودن فرآیندها: داوری مقالات، تصویب گرنت‌ها و تصمیم‌گیری‌های انتشاراتی‌ها عموماً در پشت درهای بسته صورت می‌گیرد و همین موضوع موجب افزایش بی‌اعتمادی، کاهش پاسخگویی و سوءگیری‌ها خواهد شد.
- ورود به وادی مرگ: فاصله بحرانی میان تحقیقات بنیادی و کاربرد عملی آن‌ها در اغلب موارد موجب می‌شود تا ایده‌های نوآورانه به مرحله توسعه نرسیده و در همان شروع کار از بین بروند.
- موانع همکاری و داده‌های جزیره‌ای: روش‌ها، داده‌ها و نتایج تحقیقات در سیستم‌های جداگانه و محدودی ذخیره می‌شوند. این موضوع موجب تضعیف همکاری‌های علمی بین‌المللی شده و قابلیت تکرارپذیری و توسعه تحقیقات قبلی را به شدت کاهش می‌دهد.
این چالش‌ها به خوبی نشان می‌دهند که سیستم سنتی تحقیقات علمی به تحول بازنگری اساسی نیاز دارد تا تحقیقات شفاف، نوآورانه و مشارکتی به جایگاه واقعی خود در دنیای علمی برسند.
حل مشکلات سیستم سنتی تحقیقات با علوم غیرمتمرکز (DeSci)
علوم غیرمتمرکز با تکیه بر فناوری بلاکچین و ابزارهای Web3، راهکارهایی مؤثر و عملی برای چالش‌های دیرینه تحقیقات علمی ارائه کرده است. در این شیوه نوین، داده‌ها و نتایج علمی روی شبکه غیرمتمرکز بلاکچین ثبت می‌شوند؛ شبکه‌ای که تمامی داده‌ها در آن غیرقابل تغییر و دستکاری هستند. این رویکرد می‌تواند اعتماد به یافته‌های علمی را افزایش داده و مانع از سانسور و حذف اطلاعات شود.
پلتفرم‌هایی نظیر ResearchHub، با استفاده از توکن اختصاصی خود (RSC) به محققان و داوران پاداش می‌دهند و همین موضوع موجب بهبود فرآیند انتشار و داوری مقالات و تحقیقات شده است. مطمئناً این شیوه غیرمتمرکز می‌تواند شفافیت خوبی به داوری‌ها و فرآیند انتشار یافته‌های علمی ببخشد. از طرفی، محققان با بهره‌گیری از DAOها، NFTهای مالکیت فکری (IP-NFT) و توکن‌های علمی می‌توانند سرمایه مورد نیاز تحقیقات خود را بدون کوچک‌ترین وابستگی به کمیته یا ناشران، جذب کنند.
سیستم‌های مبتنی بر توکن، به پژوهشگران برای بازتولید نتایج و اعتبارسنجی تحقیقات پاداش می‌دهند؛ این رویکرد می‌تواند به بهبود قابلیت صحت و ارزیابی تحقیقات کمک شایانی کند. از طرفی با حذف موانع جغرافیایی و سازمانی، DeSci مخازن غیرمتمرکز ایجاد می‌کند تا پروتکل‌ها، مقالات و داده‌ها در این مخازن به صورت کاملاً آزاد در دسترس سایر محققان باشد.
ابزارهای کلیدی استفاده شده در علوم غیرمتمرکز (DeSci)
حرکت به سمت علوم غیرمتمرکز بدون استفاده از فناوری بلاکچین و ابزارهای وابسته به آن امکان‌پذیر نخواهد بود:
- قرارداد هوشمند: اسمارت کانترکت‌ها امکان اجرای خودکار فرآیندهایی نظیر تخصیص بودجه، پرداخت پاداش به محققان و مدیریت حقوق مرتبط با مالکیت فکری را بر عهده دارند. در واقع با کمک قراردادهای هوشمند، دخالت واسطه‌ها و هزینه‌های ادارای در تحقیقات علمی کاهش پیدا می‌کند. از طرفی با کمک این قراردادهای هوشمند می‌توان به راحتی متوجه شد که سرمایه تحقیقاتی در چه مسیری خرج شده است.
- IP-NFTها: یکی از نوآوری‌های مهم علوم غیرمتمرکز به استفاده از توکن‌های غیرمثلی مالکیت فکری مربوط است. پژوهشگران می‌توانند مقالات، اختراعات و اطلاعات خود را در قالب توکن‌های NFT منتشر کنند. این توکن‌های غیرمثلی علاوه بر اثبات مالکیت شفافیت، از قابلیت درآمدزایی از طریق فروش، جذب سرمایه‌گذار و لیسانس‌دهی برخوردار هستند. بدین ترتیب، پژوهشگرانی که خارج از ساختارهای سنتی به فعالیت خود ادامه می‌دهند می‌توانند از دستاوردهای خود سود خوبی کسب کنند.
- DAOها: سازمان‌های خودگردان غیرمتمرکز نیز نقش مهمی در توسعه DeSci ایفا کرده‌اند. DAOها با تکیه بر رأی‌گیری شفاف و مبتنی‌بر بلاکچین، امکان اولویت‌بندی پروژه‌ها، مدیریت شفاف منابع و تخصیص بودجه را فراهم می‌کنند. این شیوه جایگزین ساختار سنتی کمیته‌های گرنت می‌شود و فرصت برابری را در اختیار محققان سراسر دنیا قرار می‌دهد.
- پلتفرم‌های ذخیره‌سازی غیرمتمرکز: ذخیره‌سازی داده‌ها به بخش حیاتی تحقیقات علمی تبدیل شده‌اند. علوم غیرمتمرکز از ابزارهایی نظیر Arweave و Filecoin برای نگهداری پایدار اطلاعات استفاده می‌کنند. این پلتفرم‌ها موجب می‌شوند تا نتایج و اطلاعات علمی همواره در دسترس باقی بماند و مقاومت بالایی در برارب سانسور داشته باشد.
کاربردهای عملی علوم غیرمتمرکز (DeSci)
علوم غیرمتمرکز را نباید فقط یک ایده ذهنی ساده در نظر گرفت؛ چراکه DeSci در عصر حاضر واقعاً در حال ایجاد تحولات بنیادین در زمینه تحقیقات علمی است. یکی از اولین حوزه‌هایی که علوم غیرمتمرکز در آن تأثیر گذاشته، نحوه انتشار اطلاعات علمی و فرآیندهای داوری است. پلتفرم‌هایی نظیر ResearchHub و Bio.xyz با استفاده از مدل‌های انگیزشی توکنی، بستری را فراهم کرده‌اند تا پژوهشگران راحت‌تر بتوانند نتایج تحقیقات علمی خود را منتشر کرده و پاداش دریافت کنند.
این شیوه موجب شده تا فرآیند داوری از حالت مبهم و رایگان سیستم سنتی خارج شده و به فرآیندی شفاف و عادلانه تبدیل شود. در حوزه پزشکی و زیست‌فناوری هم شاهد تحولات بنیادین خوبی هستیم؛ پروژه‌هایی نظیر VitaDAO با تمرکز بر تحقیقات طول عمر و AthenaDAO در حوزه سلامت زنان، توانسته با کمک مدل تأمین مالی غیرمتمرکز، تحقیقات پرریسکی که کمتر مورد توجه نهادهای سنتی است را به جریان بیندازد.
مشارکت‌کنندگان در این پروژه‌ها می‌توانند مستقیماً در تصمیم‌گیری‌ها و همچنین اولویت‌بندی کردن تحقیقات نقش فعالانه‌ای داشته باشند. علوم غیرمتمرکز در حوزه داده‌های ژنتیکی و مالکیت فردی نیز نوآوری‌هایی را به نمایش گذاشته است. Genomes DAO این امکان را در اختیار افراد قرار داده تا داده‌های ژنتیکی خود را در اختیار داشته باشند و درباره نحوه استفاده تحقیقاتی از آن تصمیم بگیرند. در این شیوه هم دسترسی پژوهشگران به داده‌های ارزشمند تسهیل می‌شود و هم حقوق فردی نادیده گرفته نمی‌شود.
اخیراً علوم غیرمتمرکز به تغییرات اقلیمی نیز توجه نشان داده و پروژه‌هایی مثل ValleyDAO تلاش می‌کند تا با ایجاد دسترسی غیرمتمرکز به فناوری‌های نوین، تحقیقات محیط‌زیستی و راهکارهای مقابله با بحران آب‌وهوا را سرعت ببخشد.
محدودیت‌ها و چالش‌های استفاده از علوم غیرمتمرکز (DeSci)
با وجود مزایای بسیار زیاد علوم غیرمتمرکز، این حوزه نیز به دور از محدودیت و چالش نیست. یکی از موانع مهم موجود در حوزه علوم غیرمتمرکز به مقیاس‌پذیری و هزینه بالای شبکه‌های بلاکچین مربوط است. ذخیره‌سازی داده‌های علمی (به‌ویژه در زمینه ژنتیک و تحقیقات بالینی) به فضایی عظیم و پردازش سنگین نیاز دارد. از طرفی مقاومت مؤسسات سنتی در برابر این تحول بزرگ نیز یک مانع مهم محسوب می‌شود.
دانشگاه‌ها، نهادهای تأمین مالی و ناشران بزرگ، سال‌ها کنترل ساختار علم را تحت سلطه خود داشته‌اند و حالا DeSci توانسته جایگاه آن‌ها را به چالش بکشد و مقاومت آن‌ها در برابر پذیرش علوم غیرمتمرکز طبیعی است. پذیرش کامل علوم غیرمتمرکز مستلزم تغییرات سازمانی و فرهنگی در سطح گسترده بوده که چنین امری به سادگی رخ نمی‌دهد.
از طرفی، امنیت داده‌ها و حریم خصوصی کاربران نیز مهم است. بسیاری از پروژه‌های علوم غیرمتمرکز با اطلاعات حساس پزشکی و ژنتیکی سروکار دارند که افشای آن‌ها می‌تواند دارای پیامدهای مهمی باشد. هرچند در حال حاضر فناوری‌هایی نظیر Compute-to-Data و پروتکل‌های رمزنگاری تلاش می‌کنند تا این مشکل را برطرف کنند؛ اما همچنان نگرانی‌هایی درباره احتمال سوءاستفاده و نقض حریم خصوصی وجود دارد.
در نهایت، کنترل کیفیت و جلوگیری از انتشار اطلاعات نادرست نیز یکی از چالش‌های دیگری بوده که گریبان‌گیر DeSci شده است. فقدان سیستم‌های متمرکز داوری علمی می‌تواند به انتشار گسترده تحقیقات کم‌اعتبار یا حتی جعلی منجر شود. هرچند مکانیزم‌هایی نظیر پاداش‌دهی توکنی در حال توسعه هستند؛ اما تضمین استانداردهای علمی در یک محیط کاملاً باز و غیرمتمرکز همچنان دشوار است.
آینده DeSci چه خواهد بود؟
با گسترش ابزارهای بلاکچینی، رویکرد علوم غیرمتمرکز نه‌تنها در حوزه‌های پژوهشی رایج مورد استفاده قرار می‌گیرد، بلکه به مروز زمان شاهد نفوذ DeSci در حوزه‌های جدیدی نظیر محیط‌زیست، آموزش و علوم کوانتوم نیز خواهیم بود. ورود علوم غیرمتمرکز به این حوزه‌ها به معنای حذف موانع بروکراتیکی خواهد شد که تا به امروز موجب کندتر شدن روند تحقیقات شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین رویدادهای موردانتظار در حوزه علوم غیرمتمرکز به ادغام فناوری هوش مصنوعی و یادگیری ماشین با بسترهای DeSci مربوط است. این همگرایی می‌تواند موجب پردازش سریع‌تر داده‌های پیچیده، پیش‌بینی نتایج تحقیقات و شناسایی الگوهای علمی جدید شود. علوم غیرمتمرکز همچنین از پتانسیل کافی برای ایجاد یک جامعه علمی جهانی و یکپارچه برخوردار است.
در چنین جوامع یکپارچه‌ای، نه‌تنها محققان بلکه سرمایه‌گذاران، شهروندان عادی و سازمان‌های مدنی نیز می‌توانند در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داشته باشند. این ساختار موجب تولید دموکراتیک‌تر دانش شده و مانع از انحصار قدرت در دست ناشران و مراکز علمی می‌شود. در سطح کلان نیز، DeSci می‌تواند نظام اقتصادی و اجتماعی تحقیقات علمی را مجدداً تعریف کند.
در چنین فضایی، به جای تمرکز بر سودآوری و ثبت انحصاری دستاوردها، پیشرفت جمعی و حل مسائل بنیادین زندگی بشری اهمیت پیدا می‌کند. در این فضا، تحقیقات علمی به یک مسیر باز، شفاف و مشارکتی تبدیل خواهد شد که انگیزه اصلی آن خدمت به جامعه جهانی است.
علوم غیرمتمرکز؛ رابطی میان علم، فناوری و آینده شفاف!
علوم عیرمتمرکز (DeSci) را باید نقطه عطفی در تحول ساختار علمی جهان به شمار آورد. DeSci با بهره‌گیری از فناوری‌هایی نظیر بلاکچین، DAOها و قراردادهای هوشمند، رویکردی شفاف و دموکراتیک برای تولید و انتشار داده‌ها فراهم می‌کند. در این مدل نوظهور، موانع سنتی نظیر محدودیت‌های انتظار و مشکلات دسترسی به اطلاعات کنار گذاشته می‌شود و جای خود را به فرآیندی مبتنی بر همکاری جهانی می‌دهد.
پلتفرم‌ها و پروژه‌هایی مثل VitaDAO در حوزه پزشکی، ResearchHub در زمینه انتشار علمی اطلاعات و Genomes DAO در زمینه مدیریت داده‌های ژنتیکی نشان می‌دهد که علوم غیرمتمرکز فقط یک ایده آینده‌نگر نبوده و بلکه یک رویکرد عملی و کارآمد است. نظر شما درباره استفاده از علوم غیرمتمرکز چیست؟ آیا به نظر شما DeSci می‌تواند در ایران نیز مورد استفاده قرار بگیرد؟ نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
