در دنیای پویای امور مالی غیرمتمرکز (DeFi)، تأمین نقدینگی یکی از ارکان اصلی حفظ جریان معاملات و ثبات بازارهاست. با ظهور مدل‌های نوآورانه، مفهوم بازارسازهای نقدینگی متمرکز (Centralized Liquidity Market Maker یا CLMM) به عنوان نسل جدیدی از سیستم‌های تأمین نقدینگی، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. برخلاف بازارسازهای سنتی که نقدینگی را در کل محدوده قیمتی پراکنده می‌کردند، CLMM به تأمین‌کنندگان نقدینگی این امکان را می‌دهد تا سرمایه خود را به صورت هوشمندانه در بازه‌های قیمتی خاصی متمرکز کنند. این ساختار نه تنها بهره‌وری سرمایه را افزایش می‌دهد، بلکه به کاهش لغزش قیمتی و ارتقای تجربه معاملاتی کاربران نیز منجر می‌شود. در این مقاله از بلاگ کیف پول من به بررسی عملکرد، مزایا، معایب و نمونه‌های برجسته بازارسازهای نقدینگی متمرکز خواهیم پرداخت تا تصویری دقیق از نقش آن‌ها در آینده بازارهای مالی غیرمتمرکز ترسیم کنیم.
بازارسازهای خودکار (AMM) چیست و چگونه کار می‌کنند؟
در دنیای رمزارزها که تمرکززدایی حرف اول را می‌زند، صرافی‌های سنتی با واسطه‌های انسانی به تدریج جای خود را به سیستم‌هایی هوشمند داده‌اند. یکی از این نوآوری‌ها، بازارسازهای خودکار یا AMM هستند. این فناوری امکان معامله ارزهای دیجیتال را بدون نیاز به دفتر سفارشات یا حضور فعال خریدار و فروشنده فراهم می‌کند.
در قلب عملکرد AMM یک الگوریتم ساده اما مؤثر وجود دارد که بر پایه معادله معروف x * y = k کار می‌کند. در این فرمول، مقدار دو دارایی موجود در استخر نقدینگی (مثلاً ETH و USDT) در هم ضرب شده و همیشه مقدار ثابتی تولید می‌شود. همین معادله است که باعث می‌شود با هر خرید یا فروش، نسبت بین دارایی‌ها تغییر کرده و قیمت جدیدی تعیین شود.
نقدینگی در این سیستم‌ها توسط کاربران تأمین می‌شود؛ یعنی هر کسی می‌تواند دارایی‌های دیجیتال خود را وارد استخر نقدینگی کند و در ازای آن بخشی از کارمزد معاملات را دریافت کند. اما این ساختار سنتی بازارسازهای خودکار مانند آنچه در نسخه دوم یونی‌سواپ یا سوشی‌سواپ دیده‌ایم، محدودیت‌هایی دارد.
یکی از چالش‌های اصلی در مدل‌های AMM سنتی، پراکندگی غیرهدفمند نقدینگی در بازه بسیار گسترده‌ای از قیمت‌هاست. برای مثال، حتی اگر قیمت فعلی یک اتریوم 2000 دلار باشد، نقدینگی همچنان در قیمت‌های بسیار پایین یا بسیار بالا قرار دارد که تقریباً هیچ معامله‌ای در آن بازه‌ها انجام نمی‌شود. این باعث می‌شود درصد زیادی از سرمایه در حالت غیرفعال باقی بماند.
از طرفی، وقتی نقدینگی در یک بازه قیمتی خاص پایین باشد، انجام معاملات بزرگ می‌تواند باعث لغزش قیمت (Slippage) شود؛ یعنی قیمت ناگهان و به شکلی قابل توجه تغییر کند که برای معامله‌گر هزینه‌بر باشد. همچنین تأمین‌کنندگان نقدینگی مجبورند مقدار زیادی دارایی وارد استخر کنند تا سود معقولی به دست آورند، در حالی که بیشتر آن دارایی هرگز استفاده نمی‌شود. به همین دلیل است که با پیشرفت بازار، نیاز به مدل‌های هوشمندتر مانند CLMM (بازارسازهای با نقدینگی متمرکز) احساس شد؛ اما درک این تحول، بدون فهم درست از AMM ممکن نیست.
بازارساز نقدینگی متمرکز (CLMM) چیست و چه تفاوتی با AMM دارد؟
با رشد روزافزون بازارهای غیرمتمرکز، نیاز به بهره‌وری بیشتر از سرمایه و کاهش اتلاف نقدینگی، توسعه مدل‌های پیشرفته‌تری را ضروری کرده است. یکی از این مدل‌های نوآورانه، بازارساز نقدینگی متمرکز (CLMM) است که به‌عنوان نسخه ارتقاءیافته AMM شناخته می‌شود.
در مدل سنتی AMM، نقدینگی به‌صورت یکنواخت در تمام بازه‌های قیمتی پخش می‌شود؛ چه آن بازه کاربردی باشد چه نه. این مسئله باعث هدررفت منابع و کاهش بازدهی سرمایه برای تأمین‌کنندگان نقدینگی می‌شود. اما CLMM با ایجاد یک تحول اساسی، امکان متمرکز کردن نقدینگی در بازه‌های قیمتی مشخص و دلخواه را فراهم می‌کند. در CLMM، تأمین‌کننده نقدینگی (LP) می‌تواند تعیین کند که دارایی‌هایش تنها در یک محدوده قیمتی خاص مورد استفاده قرار بگیرند. برای مثال، اگر قیمت فعلی ETH حدود ۲۰۰۰ دلار باشد، یک LP می‌تواند نقدینگی خود را فقط در بازه ۱۹۰۰ تا ۲۱۰۰ دلار قرار دهد. این کار باعث می‌شود سرمایه به‌جای پراکندگی در کل نمودار، دقیقاً جایی قرار بگیرد که معاملات بیشتری انجام می‌شود.
نتیجه این تمرکز نقدینگی، افزایش کارایی سرمایه، کاهش لغزش قیمت، و سودآوری بیشتر برای LPها است. همچنین کاربران هنگام معامله در این بازه‌ها با هزینه و نوسان کمتری مواجه خواهند شد. این ساختار باعث شده صرافی‌هایی مانند یونی سواپ نسخه ۳ از این مدل بهره بگیرند تا تجربه معاملاتی هوشمندتر و بهینه‌تری را ارائه دهند. CLMM نه تنها به تأمین‌کنندگان نقدینگی اختیار بیشتری برای مدیریت سرمایه می‌دهد، بلکه کاربران نیز از آن سود می‌برند چون قیمت‌ها دقیق‌تر و منصفانه‌تر تعیین می‌شوند. این فناوری، گامی مهم به‌سوی ایجاد بازارهای غیرمتمرکز پیشرفته‌تر و پویاتر است که در آن هم سرمایه‌گذار و هم معامله‌گر برنده‌اند.
عملکرد بازارسازهای نقدینگی متمرکز چگونه است؟
- انتخاب محدوده قیمتی توسط تأمین‌کننده نقدینگی: در بازارسازهای متمرکز، LPها (تأمین‌کنندگان نقدینگی) به‌جای قرار دادن دارایی در کل بازه قیمتی، فقط در یک محدوده خاص نقدینگی ارائه می‌دهند. برای مثال، اگر قیمت اتریوم بین ۱۸۰۰ تا ۲۰۰۰ دلار پیش‌بینی شود، تأمین‌کننده می‌تواند فقط در همین بازه نقدینگی خود را فعال کند.
- افزایش کارایی سرمایه: تمرکز سرمایه در بازه‌های فعال، باعث می‌شود دارایی بلااستفاده نماند. برخلاف مدل‌های سنتی که بخش زیادی از نقدینگی هرگز مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، در CLMM این منابع دقیقاً در نقاط کلیدی بازار استفاده می‌شوند.
- قیمت‌گذاری هوشمند با الگوریتم: زمانی که معامله‌ای در محدوده مشخص انجام می‌شود، الگوریتم بازارساز قیمت نهایی را بر اساس حجم نقدینگی و شرایط بازار محاسبه می‌کند. این موضوع باعث کاهش لغزش قیمتی و ارائه نرخ‌های منصفانه‌تر می‌شود.
- غیرفعال شدن نقدینگی خارج از محدوده: اگر قیمت دارایی از محدوده تعیین‌شده خارج شود، نقدینگی آن LP دیگر در معاملات استفاده نمی‌شود. این نقدینگی در حالت غیرفعال باقی می‌ماند تا زمانی که قیمت به بازه انتخاب‌شده بازگردد یا LP محدوده جدیدی برای فعالیت مشخص کند.
- سود بیشتر با ریسک کنترل‌شده: از آنجایی که معاملات بیشتری در بازه‌های پرتراکنش انجام می‌شوند، LPها در این مناطق می‌توانند کمیسیون بیشتری دریافت کنند. البته این سود مشروط به این است که قیمت در محدوده انتخابی باقی بماند؛ در غیر این صورت احتمال زیان نیز وجود دارد.
- بهبود تجربه کاربران و کارایی بازار: با تمرکز نقدینگی در نواحی پرتراکنش، معاملات با سرعت بالاتر، هزینه کمتر و نرخ دقیق‌تری انجام می‌شوند. این رویکرد هم به نفع معامله‌گران است و هم موجب بازاری پویاتر و شفاف‌تر می‌شود.
مزایا و معایب بازارسازهای نقدینگی متمرکز (CLMM)
مزایا
- کارایی بیشتر سرمایه: در CLMM، تأمین‌کنندگان نقدینگی می‌توانند دارایی‌های خود را فقط در محدوده‌های قیمتی‌ای قرار دهند که احتمال معاملات بالاست. این تمرکز باعث می‌شود سرمایه به شکل مؤثرتری استفاده شود و منابع هدر نروند.
- کاهش اسلیپیج (Slippage): با افزایش تراکم نقدینگی در بازه‌های خاص، معاملات با دقت بالاتری انجام می‌شوند و فاصله بین قیمت سفارش و قیمت نهایی کاهش می‌یابد. این مزیت به‌ویژه برای معاملات بزرگ اهمیت زیادی دارد.
- درآمد بیشتر برای LPها: تمرکز نقدینگی در نواحی فعال بازار باعث افزایش حجم معاملات در همان بازه‌ها می‌شود. این یعنی LPها از هر معامله کارمزد بیشتری می‌گیرند و در نتیجه سود بیشتری نصیبشان می‌شود.
معایب
- ریسک خروج قیمت از محدوده: اگر قیمت دارایی از بازه تعیین‌شده توسط تأمین‌کننده نقدینگی خارج شود، نقدینگی آن دیگر قابل استفاده نخواهد بود. در چنین شرایطی، LP نه‌تنها سودی نمی‌برد بلکه ممکن است دچار ضرر هم بشود.
- نیاز به تحلیل و مدیریت دقیق‌تر: برای موفقیت در CLMM، انتخاب درست محدوده‌های قیمتی حیاتی است. این کار به درک عمیق‌تری از بازار و تحلیل رفتار قیمت نیاز دارد و برای کاربران مبتدی می‌تواند پیچیده باشد.
نمونه‌ها و کاربردهای بازارساز نقدینگی متمرکز (CLMM)
بازارسازهای نقدینگی متمرکز تحولی در ساختار تأمین نقدینگی صرافی‌های غیرمتمرکز ایجاد کرده‌اند. این مدل‌ها به کاربران اجازه می‌دهند تا نقدینگی خود را به‌جای پراکندگی در کل دامنه قیمتی، در بازه‌های خاص و پُرتراکنش قرار دهند. چنین رویکردی باعث افزایش کارایی سرمایه، کاهش اسلیپیج و افزایش سودآوری برای تأمین‌کنندگان نقدینگی می‌شود.
کاربردهای بازارسازهای متمرکز
- صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX): مهم‌ترین استفاده CLMM در پلتفرم‌هایی است که معاملات بدون واسطه را امکان‌پذیر می‌کنند. این روش نقدینگی کارآمدتری فراهم می‌کند.
- مدیریت دارایی دیجیتال: سرمایه‌گذاران می‌توانند نقدینگی را در محدوده‌های قیمتی خاص مستقر کرده و استراتژی‌های متنوع‌تری برای مدیریت دارایی اتخاذ کنند.
- پشتیبانی از دارایی‌های کم‌معامله یا پرنوسان: CLMM با تمرکز بر نقاط حساس بازار، امکان ایجاد بازار برای توکن‌هایی با حجم معاملات پایین یا نوسانات زیاد را فراهم می‌کند.
نمونه‌های برجسته CLMM
- Uniswap v3: پیشگام این حوزه که مفهوم نقدینگی متمرکز را برای نخستین بار در یک پلتفرم اصلی معرفی کرد. کاربران می‌توانند محدوده قیمتی دقیق خود را مشخص کرده و بازده بهتری از سرمایه خود دریافت کنند.
- PancakeSwap v3: نسخه‌ای سازگار با بایننس اسمارت چین که از مکانیزم مشابه Uniswap v3 بهره می‌برد و قابلیت تخصیص نقدینگی متمرکز را به کاربران ارائه می‌دهد.
- SushiSwap Trident: طراحی تازه‌ای از سوشی‌سواپ با هدف رقابت مستقیم با یونی‌سواپ. این مدل از قابلیت‌های پیشرفته‌تری در انتخاب استخرها و مدیریت نقدینگی برخوردار است.
- Curve Finance: با تمرکز ویژه بر استیبل‌کوین‌ها، این پلتفرم از تکنیک‌هایی برای فشرده‌سازی نقدینگی در بازه‌های قیمتی خاص بهره می‌برد که باعث کاهش لغزش قیمتی در معاملات بزرگ می‌شود.
این ساختارهای نوآورانه مسیر جدیدی برای مدیریت بهینه نقدینگی در حوزه دیفای ترسیم کرده‌اند و همچنان در حال گسترش هستند.
